پاورقی / هشت سخنرانی امام موسی صدر در موضوع نهضت حسینی (8)

نقش حضرت زینب علیها السلام در قیام امام حسین علیه السلام (2)

بسم الله الرحمن الرحیم، والحمدلله رب العالمین، و الصلاه و السلام على سیّدنا محمّد و على آله الطیّبین الطّاهرین.

بنابر برخى قراینِ تاریخى در مقاتل و کتبى که درباره واقعه کربلا و نتایج و زمینه‏هایش بحث مى‏کند، خاندان امام حسین و آل بیت رسول خدا در آغاز ماه صفر، یعنى پس از گذشت بیست روز از شهادت امام حسینع وارد شام شدند. علت این مسئله و گذراندن آنان از شهرهاى متعدد این بود که در گذشته وسایل کافى و سریع براى تأمین عبور کاروانها از صحرا، وجود نداشت. با توجه به کمبود آب و وسایل زندگى و امکانات استراحت سوار و چارپا، از صحرا بیم داشتند و مى‏کوشیدند که از شهرها و آبادیها بگذرند.

این شهرها و مسیرى که این کاروان از آن گذشت، چندان روشن نیست و در تاریخ ثبت نشده است. زیرا مى‏کوشیدند تا کاروان اسرا را و سرهاى پاک را بنا به علل سیاسى و محافظه‏کارى و ترس از شورشها و مشکلات احتمالى راه، از راهى غیرمتعارف بگذرانند. از این رو، از شهرهاى بزرگ مى‏گذشتند.

پاره‏اى آثار و علایمى که از اهل بیت در برخى شهرها مانده است، نشان مى‏دهد که آنان از این شهرها گذشته‏اند. این آثار مشاهدى است که به نام «مشهد رأس‏الحسین» ساخته شده است. در شهرهاى بسیارى، از این مشاهد ساخته‏اند و شکّى نیست که سرِ امام حسین در آنجا دفن نیست، اما این سرِ مبارک در آنجا قرار داده شده و یا ساعاتى در آنجا مانده و یا قطراتى چند از خونش در آنجا ریخته است، مردم آن مکان را محترم داشته و مشاهد و مساجدى ساخته‏اند. رسول خدا در حدیثى مى‏فرمایند: «ما بنى مسجد إلا على قبر نبى‏ او وصى‏ اوشهید استشهد فأصاب تلک البقعه قطره من دمه، فأبى اللَّه إلا أن یبنى فیها مساجد.» این استدلال و شبیه آن منجر به ساخت مشاهدى به نام «رأس‏الحسین» در شهرهاى بسیارى شد. این مشاهد نشانه‏هایى هستند که بر مسیر عبور اهل بیت از کوفه به شام دلالت مى‏کنند. سفرى که بیست روز یا کمتر به طول انجامید.

در برخى از شهرها از جمله عسقلان، حماه، حمص و غیر اینها اماکنى به نام «رأس‏الحسین» هست. حتى در شهر حلب نیز مکانى به نام مشهد النقطه وجود دارد. این مکان در حلب، ساختمان بزرگ و باشکوه و یکى از بزرگ‏ترین مساجد حلب است. این مشهد در دوره عثمانى‏ها تخریب شد، چون در آن اسلحه و مهمّات نگهدارى مى‏کردند. این مهمّات منفجر و مسجد ویران شد. اخیرا به دستور آیت‏الله حکیم، و با حمایت مالى او و دیگر مؤمنین، در حال تجدید بناى مسجد با همان معمارى پیشین هستند. این مساجد ساخته شد و در زمان حمدانیان که در آن مناطق بودند و به آل بیت‏ ارادت بسیار داشتند، توسعه یافت.

پس، مى‏توانیم بگوییم که اسرا و سرهاى پاک از شهرهاى مرکزى گذشته‏اند و بنابر خط جغرافیایى مسیر، بسیار محتمل است که از بعلبک هم عبور کرده باشند. خلاصه سخن اینکه آنان از شهرهاى بزرگ میان کوفه و خط ساحلى شام گذشته‏اند.

برخى از آثار و پاره‏اى تواریخ مى‏گویند که این کاروان وارد رمله و عسقلان شده است و مردم این شهرها با شادمانى آماده استقبال از اسرا بوده‏اند. اینها نشان مى‏دهد که اهل بیت از این شهرها و مراکز بزرگ که در آن زمان جزئى از فلسطین و لبنان و سوریه بودند، گذشته‏اند.

بى‏شک، مانند هر جنگ دیگرى، عبور اسرا از این شهرها، براى خلیفه پیروزى به شمار مى‏رفت؛ سرهاى بریده، اسرا، سپاه پیروز. این همه نظرها را جلب مى‏کرد. به طور طبیعى هر گاه سپاهى از جایى مى‏گذرد، اهالى شهر براى تماشاى سپاه مى‏آیند، چه رسد به اینکه سپاه، سپاه‏ خودشان یعنى سپاه خلیفه و سرزمینشان باشد.

به همین سبب، مى‏توان گفت که از کوفه تا شام، در شهرها و سرزمینهایى که اهل بیت و اسرا و سرهاى پاک وارد مى‏شدند، با اجتماعات و جشنهاى مردمان این سرزمینها مواجه مى‏شدند.

شکّى نیست که این مسائل در همه شهرها رخ داده است، زیرا براى فهم این مسئله ضرورتى ندارد که ماجرا در مقاتل آمده باشد، بلکه از روحیه مردم و اوضاع عمومى مى‏توان این مسئله را دریافت. بى‏شک، به هر شهرى که پا مى‏گذاشتند، حکام خلیفه براى پیروزى جشن مى‏گرفتند و شادى مى‏کردند. کاروان با مردم مواجه مى‏شد. به طور طبیعى مردم بنابر روحیه کنجکاوشان مى‏خواستند بپرسند و بفهمند که ماجرا چیست؟ اینان کیستند؟ چرا این سرها بریده شده؟ چرا اسرا را آورده‏اند؟ آیا اینان خوارج‏اند؟

در سرزمینهاى اسلامى، در آن وقت، بودند کسانى که آنان را بشناسند، و به سرعت متوجه شوند، در غیر این صورت، بى‏شک، طفلى، کوچکى، بزرگى، پیرمردى‏ پیدا مى‏شد که به اسرا نزدیک شود و بپرسد: شما کیستید؟ شما از کدام اسرایید؟ این عبارات در بسیارى از مقاتل آمده است: شما از کدام اسرا هستید؟ شما از زنگیان هستید؟ یا از دیلم؟ یا از تاتارها هستید؟ یا از سرزمین کفر؟

در آن وقت، در جهان اسلام خوارج را کسانى مى‏دانستند که از دین خارج شده و بر امام شوریده و منحرف شده باشند. آنان این پرسش را که مکرر نقل شده است، مطرح مى‏کردند: شما از کدام اسرا هستید؟

بى‏شک اهل بیتع، از مرد و از زن، و از کوچک و بزرگ، مى‏دانستند که چگونه به این پرسش پاسخ دهند. مى‏گفتند: ما اسرا، اهل بیت محمّدیم.

چگونه ممکن است؟ اسرا از اهل بیت محمّد؟ مگر مى‏شود اهل بیت محمّد اسیر باشند؟ در این هنگام، اسرا ماجرا را شرح مى‏دادند. این قصه در شنوندگان بازتاب داشت، پس توجه مى‏کردند و بیشتر گوش مى‏سپردند. در اینجا بود که نقش خطابه و سخنرانى به میان مى‏آمد؛ یا على‏بن‏الحسینع سخن مى‏گفت یا زینب‏ و یا ام کلثوم. یکى از آنان سخن مى‏گفت و به مردم مى‏گفت که چه گذشت. از اینجاست که در مقاتل دهها خطبه و سخنرانى ثبت و ضبط شده است. این خطبه‏ها کجا ایراد شده‏اند؟ در کوفه و شام که روشن است، اما در دیگر شهرها روشن نیست؛ یا به علت نبودِ راوى یا به این سبب که مقتل‏نویسان ذکر نکرده‏اند که هر خطبه‏اى کجا گفته شده است. خلاصه اینکه این کاروان از کوفه خارج شده، به سرزمین شام رسیده، و از شهرهاى بزرگ گذشته است و در راه، در هر شهرى، استقبال انجام مى‏شد و پرسش و پاسخ و توجّه مى‏شد، و ایراد خطبه و پى بردن به ماجرا و پشیمانى و گریه و حرکتهاى شورش‏گونه و جز اینها صورت مى‏گرفت. طبیعتاً این مسائل در هر مرحله‏اى از این سفر وجود داشته است.

این مسئله به خوبى روشن مى‏کند که نقش زنان اهل بیت، یعنى حضرت زینب و خواهرانش، و کارى که صورت دادند، چه بوده است.

چنان‏که گفتم، دشمنان بر آن بودند که امام حسینع را و همه مردان را نیز بکشند و در صحرا  پنهان کنند تا شنهاى صحرا خون و اجساد را بپوشاند و کسى نداند که چه گذشت. اما چنان‏که امام حسینع مى‏گوید: «إن اللَّه شاء أن یراهن سبایا.» چرا خداوند مى‏خواهد آنان را اسیر ببیند؟

تا این وظیفه را به جاى آورند و از این واقعه شگفت در تاریخ اسلام پرده برگیرند و آن را براى همه جهان آشکار کنند. به همین سبب از کوفه آغاز کردند و از شهرهاى مهم گذشتند و به شام رسیدند و سپس به مدینه بازگشتند و حضرت زینب به مصر هم رفت. در هر شهرى ماجرا را مى‏گفتند و درباره رفتار بنى‏امیه، خصوصاً یزید، که با دین و شرع و انسانیّت و شرافت به مخالفت برخاست، داورى مى‏کردند.

چندى بود که حضرت زینبس و دیگر زنان با رهبرى او همه جهان اسلام را از اوضاع واقعى و مقاصد حقیقى بنى‏امیه آگاه ساختند. و مردم دانستند که فرمانروایانشان چه کسانى هستند و چه مایه در منطق اسلام ارزش دارند.

آدمى وقتى که در این خطبه‏هاى شگفت تأمل و آنها را بررسى مى‏کند، بى‏تردید و ناخودآگاه در برابر این عظمت سر تکریم و تعظیم فرود مى‏آورد.

زینبِ مصیب‏زده، همه‏جا، بى‏احساس مصیبت، و بى‏آنکه در او خستگى و سختى راه نمایان باشد، و بى‏آنکه اثرى از اسارت در او دیده شود، و بى‏ترس از سپاهیان مراقب و حتى بى‏هراس از حکام و بزرگ و کوچکِ آنان مى‏ایستد و سخن مى‏گوید. حضرت زینب را در هر خطبه چنان بى‏اعتنا به همه مسائل روحى و جسمى مى‏بینیم که گویى در خانه نشسته است و به هر خطبه‏اى که ادا مى‏کند، مى‏اندیشد و آن را بررسى مى‏کند.

این سفر بیست، سى و یا چهل روز در صحرا و سوار بر شتر طول کشیده است. سفرى بدین شکل جسم را خسته مى‏کند و از توان آدمى مى‏کاهد.

در هیچ کدام از این خطبه‏ها حرفى از گریه و زارى و شیون نیست، و هرگز سخنى خارج از اعتدال ملاحظه نمى‏شود. هر خطبه‏اى، با منطق و آرامش تمام با حمد خداوند و شکر و ثناى او و حمد و مدح پیامبر و صلوات بر او و اهل بیتش آغاز مى‏شود. سپس حضرت در هر خطبه داستان را مختصر، ولى مؤثر، شرح مى‏دهد، و مردم را بر مى‏انگیزد و آنان را به توبه و تأثر وامى‏دارد. اما در مجلس یزید، حضرت زینب سخن را به اوج مى‏رساند.

چنان‏که شنیده‏اید، در مجلس یزید، در برابر پادشاه طغیانگر پیروز و مغرور مى‏ایستد، و بى توجه به او سخنانش را مى‏گوید. درباره ورود حضرت زینب به مجلس یزید تعبیر خاصى وجود دارد. مى‏گویند حضرت زینب در حالى که کم‏ارزش‏ترین لباس خود را بر تن داشت، پا به مجلس یزید نهاد. این تعبیر به خوبى وضعیت روحى و جسمى حضرت زینب را روشن مى‏کند، که افزون بر همه مصیبتها، لباس ژنده نیز مشکل دیگرى بود. امروزه، هنگامى که آدمى با کسى یا با دشمنى یا با مردم روبه رو مى‏شود و لباسى مرتب بر تن ندارد، احساس حقارت، کوچکى و یا ضعف مى‏کند. همه موجبات ضعف براى زینب و همه اسباب قوت براى یزید فراهم بود؛ اسباب مادى. جز یک مورد که سبب اصلى توان و قوّتِ زینب و ضعف یزید بود، و آن ایمان زینب به خدا و بى‏ایمانى یزید به خدا بود. زینب حس مى‏کرد که متعهد و در حال جهاد است و از راه خدا دفاع و به تکلیف خود عمل مى‏کند، ولى یزید درست بر خلاف او بود.

از این رو و با همه آن موجبات و شرایط، هنگامى که سخنان زینب و یزید را مقایسه مى‏کنیم، زینب را در اعلى علّیین مى‏بینیم که با شخصى در اسفل سافلین سخن مى‏گوید؛ با ادب و قدرت و قاطعیتِ هر چه تمام‏تر. در خطبه حضرت زینب پاره‏هایى هست که به راستى آدمى را شگفت‏زده مى‏کند و انسان در برابر این توان و قدرت چاره‏اى ندارد، جز اینکه سر احترام و تعظیم و تکریم فرود آورد.

پس از حمد و صلوات و ذکر آیات قرآن و تبیین دیدگاه، حضرت زینب چگونگى واقعه و فلسفه آن را توضیح مى‏دهد. اینکه چگونه خداوند مى‏پذیرد که حسین کشته شود و یزید پیروز. او توضیح مى‏دهد و به یک آیه استدلال مى‏کند: «ولایحسبن الذین کفروا انما نملى لهم خیرا لأنفسهم انما نملى لهم لیزدادوا اثما و لهم عذاب مهین»  (آل عمران/ 178)

مى‏فرماید که پیروزىِ تو زودگذر است، تو پیروز شدى تا مردم تو را بشناسند. خداوند به تو ثروت داد و فرصت، تا آنچه در دل دارى روشن شود، تا تو را عذرى نباشد و حجت نیز بر مردم تمام باشد. و کسى نیز درباره عذاب تو و رسوایى‏ات در دنیا و آخرت حرفى نداشته باشد.

او موضوع را با این کلمات تبیین و سخنانى شگفت بر زبان جارى مى‏کند. در خطبه، این جمله شگفت را مى‏گوید: «ولئن جرّت علىَّ الدواهى مخاطبتک» یعنى سخن گفتن من با تو براى من مسئله‏اى طبیعى نیست. اما فجایع و مصیبتهاى بزرگ وادارم کرده است که با تو سخن بگویم. مصیبتها وادارم کرد تا در برابر تو قرار بگیرم و با تو سخن بگویم. با این همه، این مسئله مانع احساس درونىِ من نمى‏شود: «

فلئن جرَّت علىَّ الدواهى مخاطبتک انى لاستحقر قدرک و استکبر تقریعک و استکثر توبیخک.

» با این حال با تو سخن مى‏گویم، اما تو را شایسته خطاب نمى‏دانم. از این بیشتر، تو حتى شایسته توبیخ و سرزنش هم نیستى. انسان کسى را نکوهش‏ مى‏کند که شایستگى نکوهش داشته باشد، اما تو شایسته سرزنش هم نیستى.

 «وکیف یرتجى مراقبه ابن من لفظ فوه أکباد الازکیاء ونبت لحمه من دماء الشهداء

» آیا از تو امید خیرى مى‏رود؟ تو کسى هستى که این کار را کردى. این طبیعت توست. تو فرزند هند هستى، کسى که گوشتش با خونِ شهدا پروار شد و دهانش جگرِ اولیا را جَوید.

پس با وجود همه عوامل، زینب را در برابر یزید بزرگ و سربلند مى‏بینیم.

اسلام زنانى این گونه مى‏خواهد.